آذربايجان مسئله‌سينده سعدي شيرازي‌نين روْلو
آذربايجان مسئله‌سينده سعدي شيرازي‌نين روْلو
دوكتور جئري
ايران ايسلام دئوريميندن سونرا، آذربايجان توركلري‌نين ميلّي - اينساني حاقّلاريني الده ائده بيلمه‌ديكلري‌نين ندنيني آراشديرديقدا، اؤنجه‌لري بونو پهلوي دؤنميندن بعضي سوروملولارين بئيينلرده تورتالانيب قالميش شوْوئنيستي دوشونجه‌لرله باغلي بيليرديم آنجاق سون واختلاردا اينجه‌له‌مه‌لريم سونوجا واريب سوچسوز اينسانلارين باباليني يودوغومدان پئشمانليق دويدوم. آنلاديم؛ آذربايجان توركلري‌نين ميلّي ايستكلري‌نين يولونا شاتير اوزادان بونلار يوخ، بلكه شئيخ مصلح‌الدين سعدي شيرازي ايميش!
سعدي شيرازي كيمدير؟
سعدي شيرازي، اورتاچاغ فارس ادبياتي‌نين أن گؤركملي شاعير، يازيچي، دوشونورلريندن اولوب اونون گولوستان كيتابي، اسكي‌دن بري، مكتب‌خانالاردا، قوتسال قورآن كيتابي ايله ياناشي اؤيره‌ديليب اؤيودلو سؤزلري توپلومدا اويقولانماغا چاليشيلميشدير. ايراندا، گولوستان كيتابينا اينانلارا سعدي اويومجولاري دئييلير....
اولا بيلر سوروشاسانيز؛ سعدي شيرازي‌نين نه ايليشكيسي وار آذربايجان مسئله‌سينه؟!...
آچيقلاييرام:
فارس تاريخينده سوركلي ادب‌سيز، بير كيشي‌دن دانيشيليب. بو كيشي ادب اولماق اوچون، اون ايل رضاشاهين تورمه‌لرينده دوستاق اولوب ايكينجي دونيا ساواشي سيراسيندا آزادليغا بوراخيلاراق تبريزه گئديب آذربايجان ميلّي حؤكومتيني قورموشدو. بو پيس كيشي‌نين آدي سئييد جعفر پيشه‌وري ايدي.
پيشه‌وري بير ايل‌ليك حؤكومتي سوره‌سينده، ايران اؤلكه‌سينه ياراشمايان چوخ پيس ايشلره ال وورموشدو. اؤرنك اولاراق او:
- ايران چرچيوه‌سينده اؤزأرك آذربايجان حؤكومتي ياراتميشدي.
- توركجه‌ني آذربايجانين دؤولت ديلي اعلان ائتميشدير.
- آذربايجانا ميلّي مجليس، ميلّي اوردو، ميلّي پول ياراتميشدي
- مدرسه‌لرده آناديلي‌نين اوخونماسيني ايجباري ائله‌ميشدي.
- خاليصه يئرلري كندليلرين آراسيندا بؤلوشدورموشدو.
- آذربايجان موسيقي، تئاتر، ادبياتيني يئني‌دن ديرچلتميشدي.
- آذربايجان ميلّي اونيورسيته‌سي‌نين تمليني قويموشدو.
- وئرگيلري آذربايجانا خرجله‌ييب تهرانا گؤندرمه‌ميشدي.
- آذربايجان كند- شهرلري‌‌نين آوادانليغينا چاليشميشدير.
- توركجه درگي - قزئتلر بوراخميشدي.
- قادينلارين كيشيلرله برابر سس وئرمه حوقوقونو رسميّيته تانيميشدي.
- ايران آناياساسيندا آسيلي قالان ايالتي - ويلايتي انجمنلري قانونونو يورولوگه سالميشدي.
......
سعدي شيرازي‌نين اويومجولاري پيشه‌وري‌نين بو پيس ايشلريني گؤردوكده دريندن سارسينتي گئچريب اؤزولموشلر. اونلار ال - اله وئره‌رك (دونن دوست، بو گون دوشمن) آمريكانين يارديمي ايله آذربايجانا سالديريب اؤلدوره‌ني اؤلدوروب، اؤلدورمه‌يني ديدرگين ياخود سورگون ائله‌ميشلر. اونلار، پيشه‌وري‌نين پيس ايشلري‌نين ائتكيسيني نئجه آذربايجاندان سيله‌جكلريني ده دوشونموشلر آنجاق عاغيللاري بير يئره چاتمايينجا گولوستان كيتابيندان فال آچميشلار:
بيلگه لوقماندان، " ادبي كيمدن اؤيرندين؟ " دئيه سوروشدوقدا، "ادب‌سيزلردن اؤيرنديم" دئميشدي."بئله‌كي، بونلارين نه‌لري منه خوش گلمه‌ديسه اونلاري ائتمكدن چكينديم".
سعدي اويومجولاري فاللارينا چيخان اؤيكونو اوخودوقدا سئوينجدن چيرتيك چالا- چالا پيشه‌وري‌نين پيس ايشلريني آذربايجاندان سيلمه‌يه باشلاييب قالاق-قالاق يانديريلان كيتاب تونقالي‌نين باشيندا آند ايچميشلر؛ سونسوزادك آذربايجاني پيشه‌وري‌نين گؤردوكلري پيس ايشلردن اوزاق ساخلاسينلار.
Azərbaycan məsələsində Sədi Şirazinın rolu
Dr.Jery
Iran islam devrimindən sonra, Azərbaycan türklərinin milli - insani haqqlarını əldə edə bilmədiklərinin nədənini araşdırdıqda, öncələri bunu Pəhləvi dönmindən bəzi sorumluların beyinlərdə tortalanıb qalmış şovenisti düşüncələrlə bağlı bilirdim ancaq son vaxtlarda incələmələrim sonuca varıb suçsuz insanların babalını yuduğumdan peşmanlıq duydum. anladım; Azərbaycan Türklərinin milli istəklərinin yoluna şatır uzadan bunlar yox bəlkə şeyx Müsləhəddin Sədi Sirazi imiş!
Sədi Şirazi kimdir?
Sədi Şirazi, ortaçağ Fars ədəbiyyatının ən görkəmli şair, yazıçı, düşünürlərindən olub onun gülüstan kitabı, əskidən bəri, məktəbxanalarda, qutsal Quran kitabı ilə yanaşı öyrədilib öyüdlü sözləri toplumda uyqulanmağa çalışılmışdır. Iranda, gülüstan kitabına inanlara Sədi uyumcuları deyilir....
Ola bilər soruşasanız; Sədi Şirazinin nə ilişkisi var Azərbaycan məsələsinə?!...
açıqlayıram:
Fars tarixində sürəkli ədəbsiz, bir kişidən danışılıb. bu kişi ədəb olmaq üçün, on il Rzaşahın türmələrində dustaq olub ikinci dünya savaşı sırasında azadlığa buraxılaraq Təbərizə gedib Azərbaycan milli hökümətini qurmuşdu. bu pis kişinin adı seyid Cəfər Pişəvəri idi.
Pişəvəri bir illik höküməti sürəsində, Iran ölkəsinə yaraşmayan çox pis işlərə əl vurmuşdu. örnək olaraq o:
- İran çərçivəsində özərək Azərbaycan höküməti yaratmışdı.
- Türkcəni Azərbaycanın dövlət dili elan etmişdir.
- Azərbaycana milli məcəlis, milli ordu, milli pul yaratmışdı
- Mədrəsələrdə Ana dilinin oxunmasını icbari eləmişdi.
- Xalisə yerləri kəndlilərin arasında bölüşdürmüşdü.
- Azərbaycan musiqi, teatr, Ədəbiyyatını yenidən dirçəltmişdi.
- Azərbaycan milli universitəsinin təməlini qoymuşdu.
- Vergiləri Azərbaycana xərcələyıb Tehrana göndərməmişdi.
- Azərbaycan kənd- şəhərlərinin avadanlığına çalışmışdır.
- Türkcə dərgi - qəzetlər buraxmışdı.
- Qadınların kişilərlə bərabər səs vermə hüququnu rəsmiyyətə tanımışdı.
- İran anayasasında asılı qalan əyaləti - vilayəti əncümənlərin qanununu yürülüyə salmışdı.
......
Sədi Şirazinın uyumcuları Pişəvərinin bu pis işlərini gördükdə dərindən sarsıntı keçirib üzülmüşlər. onlar əl - ələ verərək (dünən dost, bu gün düşmən) Amrikanın yardımı ilə Azərbaycana saldırıb öldürəni öldürüb, öldürməyəni didərgin yaxud sürgün eləmişlər. Onlar, Pişəvərinin pis işlərinin etkisini necə Azərbaycandan siləcəklərini də düşünmüşlər ancaq ağılları bir yerə çatmayınca gülüstan kitabından fal açmışlar:
Bilgə Loqmandan, " Ədəbi kimdən öyrəndin? " deyə soruşduqda, "Ədəbsizlərdən öyrəndim " demişdi."Beləki, bunların nələri mənə xoş gəlmədisə onları etməkdən çəkindim".
Sədi uyumcuları fallarına çıxan öykünü oxuduqda sevincdən çirtik çala- çala Pişəvərinin pis işlərini Azərbaycandan silməyə başlayıb qalaq-qalaq yandırılan kitab tonqalının başında and içmişlər ; sonsuzadək Azərbaycanı Pişəvərinin gördükləri pis işlərdən uzaq saxlasınlar.
اوغرولارين اوغروسو
اوغرولارين اوغروسو
دوكتور جئري
سؤز، يول‌كسنلردن، اوغرولاردان دوشموشدو. اوستاد دفتري دئدي:
- اسكيلرده، بيزيم كندين يولوندا بير اوغرو وار ايدي؛ گليب-گئدهنين وار- يوخونو سويوب مينيكيني اليندن آليب ياياق يولا سالاردي..
دوداغيمي بوزوب،
- بو بير شئي دئييل كي!..- دئديم.
اوستاد پرريخته(فرهيخته) سؤزون جيلوونو الينه گئچيردي:
- بيزيم كندين يولونداكي اوغرو، گليب-گئدهنين وار-يوخونو، مينيكيني اللريندن آلماغا يئتينمه‌ييب شورتدان باشقا بوتون پالتارلاريني اگينلريندن چيخارديب چيپلاق يولا سالاردي..
بورنومدان، ه‌ي‌ي‌ه‌ه..كيمي بير سس چيخارداراق،
- بو بير شئي دئييل كي!...-دئديم.
پروفسور نصرالدين سؤزه قاريشدي:
- بيزيم كندين اوغروسو دا، سيزينكي كيمي گليب-گئدهنين وار-يوخونو، مينيكيني، پالتارلاريني اليندن آلاردي بو فرق ايله، شورتا بئله رحم ائله‌مزدي؛ كندلري تومانچاق، چيپلاق يولا سالاردي..
هيرنايا- هيرنايا،
- بو بير شئي دئييل كي!..- دئديم.
- بو بير شئي دئييل! .. بو بير شئي دئييل!.. سن بويور گؤرك سيزين كندين اوغروسو نه چئشيد ايدي؟!..- اؤفكه‌له‌نن پروفسور نصرالدين ايدي.
كؤكسومو اؤتوره‌رك سؤزه باشلاديم:
- بيزيم كندين يولونداكي اوغرو، كندليلرين وار-يوخونو، مينيكيني، پار-پالتاريني، شورتونو اللريندن آلاندان سونرا بيليرسينيز نه ائدردي؟
اوستاد دفتري:
- كؤتك ووراردي؟!
- يوخ، اوندان دا پيس!
اوستاد پرريخته:
- باشلارينا پيس ايش گتيرردي؟!
- يوخ، اوندان دا پيس!!..
پروفسور نصرالدين:
- اؤلدورردي؟
- يوخ، اوندان دا پيس!!
-....
سوسدوقلاريني گؤرونجه، اؤزوم آچيقلاديم:
- آدلاريني اللريندن آلاردي..
اوستاد پرريخته پرت اولدو:
- سنين ده ميرتي‌نين باشي ياريم دير دوكتور! آدي دا الدن آلماق اولار؟!!..
سرتجه:
- سن اؤلمه، اؤزوم اؤلوم دوز دئييرم اوستاد!...- دئديم، آرديندا:
- بيزيم كندليلرين، قاباقجا آدلاري تورك ايدي.. آدلاري اوغورلانديقدان سونرا بير سوره آدسيز قالديلار.. بيليرسينيز؛ بو چاغدا آدسيز- كيمليكسيز ياشاماق اولمور..سونوندا آغ‌ساققاللار ييغيشيب گيجيل بازارينا گئتديلر.. گجيل بازاريني تانيييرسينيز؟..
بير آغيزدان:
- تانيييريق..- دئديلر.
- گجيل بازاري‌نين كسروي راستاسي واردير،؛ بورادا هر چئشيد آد ساتيلير، بيزيمكيلرده گئديب بو راستادان ايشلنميش بير آد آليب سئوينه-سئوينه گئري دؤندولر...
دوستلار چاشقين- چاشقين سوروشدولار:
- آد نه ايدي؟!
منديليمله آلنيمين تريني سيله- سيله ميزيلداديم:
- آذري..
Oğruların oğrusu
Dr.Jery
Söz, yolkəsənlərdən, oğrulardan düşmüşdü. Ustad Dəftəri dedi:
- Əskilərdə, bizim kəndin yolunda bir oğru var idi; gəlib-gedənin var- yoxunu soyub minikini əlindən alıb yayaq yola salardı..
Dodağımı büzüb,
- Bu bir şey deyil ki!..- dedim.
Ustad pərrixtə(Fərhixtə) sözün cilovnu əlinə keçirdi:
- Bizim kəndin yolundakı oğru, gəlib-gedənin var-yoxunu, minikini əllərindən almağa yetinməyib şortdan başqa bütün paltarlarını əyinlərindən çıxardıb çıplaq yola salardı..
Burnumdan, hııhh..kimi bir səs çıxardaraq,
- Bu bir şey deyil ki!...-dedim.
professor Nəsrəddin sözə qarışdı:
- Bizim kəndin oğrusu da, sizinki kimi gəlib-gedənin var-yoxunu, minikini, paltarlarını əlindən alardı bu fərq ilə, şorta belə rəhm eləməzdi; kəndliləri tumançaq, çıplaq yola salardı..
Hırnaya- hırnaya,
- Bu bir şey deyil ki!..- dedim.
- Bu bir şey deyil! .. bu bir şey deyil!.. sən buyur görək sizin kəndin oğrusu nə çeşid idi?!..- öfkələnən professor Nəsrəddin idi.
Köksümü ötürərək sözə başladım:
- Bizim kəndin yolundakı oğru, kəndlilərin var-yoxunu, minikini, par-paltarını, şortunu əllərindən alandan sonra bilirsiniz nə edərdi?
Ustad Dəftəri:
- Kötək vurardı?!
- Yox, ondan da pis!
Ustad pərrixtə:
- Başlarına pis iş gətirərdi?!
- Yox, ondan da pis!!..
professor Nəsrəddin:
- Öldürərdi?
- Yox, ondan da pis!!
-....
Susduqlarını görüncə, özüm açıqladım:
- Adlarını əllərindən alardı..
Ustad pərrixtə pərt oldu:
- Sənin də mırtının başı yarımdır doktor! adı da əldən almaq olar?!!..
Sərtcə:
- Sən ölmə, özüm ölüm düz deyirəm Ustad!...- dedim, ardında:
- Bizim kəndlilərin, qabaqca adları TÜRK idi.. adları oğurlandıqdan sonra bir sürə adsız qaldılar.. bilirsiniz; bu çağda adsız- kimliksiz yaşamaq olmur..sonunda ağsaqqallar yığışıb Gəcil bazarına getdilər.. Gəcil bazarını tanıyırsınız?..
Bir ağızdan:
- Tanıyırıq..- dedilər.
- Gəcil bazarının Kəsrəvi rastası vardır,; burada hər çeşid ad satılır, bizimkilərdə gedib bu rastadan işlənmiş bir ad alıb sevinə-sevinə geri döndülər...
Dostlar çaşqın- çaşqın soruşdurlar:
- Ad nə idi?!
Məndilimlə alnımın tərini silə- silə mızıldadım:
- AZƏRİ..
نئجه يازماياق؟
نئجه يازماياق؟
دوكتور جئري
اؤدوللو ياريش:
آشاغيداكي سؤزجوكلرده، هانسي سيرانين يازيليشي يانليش‌دير؟
1- ؟ 2- ؟ 3- ؟
(سورغونو دوغرو اولاراق يانيتلايانلارا، بير عدد باهار آزادي سيككه‌سي وئريله‌جكدير.)
1- صاحب 2- ساحب 3- صاحيب
1- صحبت 2- سوحبه‌ت 3- صؤحبت
1- صبر 2- سه‌بر 3- صبير
1- صندوق 2- سندووق 3- صانديق
1- عمر 2- عومر 3- عؤمور
1- حقه‌باز 2- حوقه‌باز 3- حوققاباز
1- محتاج 2- موحتاج 3- مؤحتاج
1- محاكمه 2- موحاكمه 3- موحاكيمه
1- مسلمان 2- موسلومان 3- موسلمان
1- معلم 2- موعلم 3- موعلليم
1- منتظر 2- مونته‌زر 3- مونتظير
1- طلاق 2- ته‌لاق 3- طالاق
1- ظلم 2- زلم 3- ظولم
1- فاصله 2- فاسله 3- فاصيله
1- محال 2- مه‌حال 3- ماحال
...
سورغونون يانيتي:
بيرينجي سيرداكي سؤزجوكلرين يازيليشي دوزدور؛ فارسلار كيتابلاريندا بئله يازارلار.
ايكينجي سيرداكي سؤزجوكلرين يازيليشي دوزدور؛ كوردلر كيتابلاريندا بئله يازارلار.
اوچونجو سيرداكي سؤزجوكلرين يازيليشي يانليش‌دير. توركلر كيتابلاريندا بئله يازارلارسا، كيتابلاري‌نين باسيلماسينا (بيرينجي سيراداكيلار كيمي يازيلمايينجا) ايجازه وئريلمه‌ييب، وئريلمه‌يه‌جكدير.
سورغونو دوغرو اولاراق يانيتلايانلار، اؤدوللريني بورادان يوكله‌يه بيلرلر.
